قلعه محمدخان دشتی
سبک معماری آن سلجوقی و متاثر از سبک قلعه سازی دوره ساسانی است که با استفاده از طاق‌نماها و گچبری در آرایش دیوارها و درون اتاق‌ها بنا شده است.
حدود 150 سال پیش محمد خان دشتی حاکم دشتی قلعه‌ای ساخت که دارای چهار برج گلی بود و دیوارها و باروها گچی که به ارتفاع 10تا12 متر و با وسعت تقریبی 120در110 متر مربع بود.
قلعه محمد خان دشتی در شهر خورموج واقع است. این قلعه بنایی عظیم و رفیع بوده که از 4 حصار و4 برج ویک اندرونی ویک عمارت مرکزی و تعدادی قراولخانه واسطبل تشکیل می شده واصل بنا 4 برج و 5 مرتبه بوده ودارای عمارت (گوشواره فوقانی ) زیبایی بوده که مشرف بر شهر بوده وبرای لطافت هوا ومقاصد نظامی و دیده بانی از آن استفاده می شده است.
پی ها وشالوده ها ودیوارهای عمارت از سنگ وگچ وملاط ساروج بوده ولی در ضلع غربی وانتهای شمالی آن آثار عمارتی از سنگ وگچ بسیار قطور و حجیم دیده می شده ودیوارهای آن در کنار آن حقیر می نموده است.
نمود مصالح ساختمانی آن می رساند که این قسمت از بنا بازمانده بنایی بسیار قدیمی بوده که بعدها قلعه در کنار ویا بر روی خرابه های آن زمین پی افکنده شده و قدمت آن به دوران پیش از اسلام و یا اوائل عهد اسلامی بوده است. قلعه از یک چهار دیواری بزرگ که در چهار گوشه آن برجهایی که از بیرون آن با سنگ وگچ طاقسازی ونماسازی شده تشکیل وسه دیوار درونی با راهروهای مناسب وگشاده وسرسراهای متعدد چهار برج را در میان خود جا داده بودند که دو قلعه آن درونی ومیانی جا گرفته بوده که دو قلعه آن درونی ومیانی یعنی یک محاط در دیوار دوری سرتاسری ودیگری قلعه اندرونی ومیانی بوده که گوشواره عمارت فوقانی بر منتهی الیه آن تقریبا در وسط قلعه وجود داشته است. دو قلعه دیگر در گوشه های چپ وراست و شمال وجنوب قلعه با دیوار اختصاصی بنا ودارای حیاط و سرسرا وقراولخانه وانبار وحمام وسایر تاسیسات مورد نیاز بوده است وشاه نشین ها وگوشواره ها به سبک سلجوقی ومتاثر از سبک های ساسانی وبا استفاده از طاق ها وطاق نماها وپیشانی های بلند عمارت بنا شده بودند. قرینه سازی وتعادل و زاویه یابی ومنظره سازی به طرزی بسیارماهرانه و استادانه به کار رفته بوده است.گچبری و استفاده از این هنر در آرایش دیوارها ودرون اطاقها وطاقچه ها وتزیینات اصلی فوق العاده جالب وقابل مطالعه بوده است و به هیچ وجه سبک بنا متاثر از سبک های هندی وعربی و یونانی نیست وآن چه بیننده اهل اطلاع را در برخوردهای سطحی اولیه با دید کلی به تفکر وا می دارد مشابهت فوق العاده سبک بنا با سبک بنا سازی و گچبری و طاق سازی کاخ اردشیر در فیروز آباد فارس است وابدا مشابهتی با ابنیه حول وحوش خود ندارد. وجود سنگهای تراشیده مکعبی شکل و هرمهای ستونی وسروک وگل و بوته های سنگ محکوک بر دیواره بعضی گوشواره ها ومقرنس کاری وقرینه سازی در هلالی های گچبری ،یا دآور سبک هنر ساسانی است. قلعه وبارگاه محمد خان دشتی همیشه مرکز فضلا و مجمع اندیشمندان وشاعران بوده ومنشی او کاتب قزوینی در مقدمه دیوان محمد خان در قصیده ای می گوید:
با صد هزار کوکب رخشان که چرخ راست
در فرهی نمونه ایران دشتی است
متاسفانه از قلعه ای با این عظمت فقط یک برج چهار اشکوبی باقی است و بقیه آن قبل از انقلاب تخریب شده است.
قلعه محمد خان دشتی در سال 1379 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. این اثر که یکی از با شکوه‌ترین نمونه‌های معماری دوره قاجاریه و دارای تزئینات بدیع و منحصر به فرد است، بارها مورد تاخت و تاز قرار گرفته است.
